Twee jaar maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken

Van idee naar woord,
naar daad, naar resultaat

Dat de ‘zeven zorgen en zeven oplossingen’ uit het manifest van de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken (MCOIG) als leidraad zijn overgenomen in het nieuwe Actieplan Open Overheid, bevestigt de toegevoegde waarde van de coalitie. Zo zien MCOIG-voorzitter Frank van Ierssel en kerngroeplid Guido Enthoven dat. De eerste: “Het is een enorme stap dat onze punten op die manier bij elke overheid onder de aandacht worden gebracht. We hebben nu een vehikel waar we onze ideeën kunnen laten landen en verder uitbouwen.”

Tekst Els Wiegant

Beeld Barry Hage

De MCOIG was ruim twee jaar geleden een initiatief van RDDI-directeur Jacqueline Rutjens, Rob Nijman namens NL Digital, Serv Wiemers van Open State Foundation en iBestuur. De maatschappelijke coalitie bestaat uit vertegenwoordigers van overheid, bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en kennisinstituten.

Guido Enthoven, directeur van het Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI), sloot al snel na de start aan als lid van de kerngroep. Over de ‘raison d’être’ van de coalitie zegt hij: “Het waren tot dan toe vooral ambtenaren en bedrijven die zich bezighielden met de informatiehuishouding van de overheid, en die nadachten over transparantie en openbaarmaking. In al die discussies werd de maatschappelijke stem veel te weinig gehoord. In de tien, twaalf jaar dat aan de Wet open overheid is gewerkt bijvoorbeeld, is nog nooit onderzoek gedaan naar de vraag: welke informatie heeft de burger nodig om zijn rol als ‘citoyen’, als deelnemer aan de democratie, te kunnen invullen? Alleen daarom al was de oprichting van zo’n maatschappelijke coalitie een buitengewoon zinvolle zaak.”

Waar gaan wij het verschil maken

Wat niet wegneemt dat de MCOIG haar weg heeft moeten zoeken, zo blijkt uit de woorden van Enthoven en Van Ierssel, die een jaar geleden als voorzitter aantrad. Hij zegt: “Toen ik voor deze functie werd gevraagd, dacht ik: mooi, zo’n coalitie, maar er gebeurt al zoveel op dit terrein. Waar gaan wij nou het verschil maken?”

Het antwoord ligt besloten in de publicatie ‘Op weg naar een gelijkwaardige informatierelatie tussen burger en overheid’ dat het fundament vormt van de MCOIG en het manifest waarin zeven zorgen en zeven oplossingen zijn geformuleerd; de MCOIG lanceerde het manifest in het najaar van 2022. Daarin wordt haar ambitie verwoord als: de informatierelatie tussen overheid, markt en burger herstellen en versterken. De zeven belangrijkste problemen in die relatie, met evenzoveel oplossingen, zijn in het manifest gedefinieerd.

Een ervan is dat de burger de eigenaar zou moeten zijn van zijn eigen gegevens. Enthoven: “Dat wordt al heel lang geroepen, maar is nog nauwelijks van de grond gekomen. Een slachtoffer van de toeslagenaffaire mag niet eens haar eigen procesinformatie inzien; daarop heb je pas recht in de bezwaarfase.”

Frank van Ierssel

Guido van Enthoven

In de tien, twaalf jaar dat aan de Woo is gewerkt, is nog nooit onderzoek gedaan naar de vraag: welke informatie heeft de burger nodig?

Zeven actielijnen

De publicatie van het manifest was een oproep tot actie, aldus Van Ierssel. Voor een beweging van ‘idee naar woord’. De coalitie zit nu in de volgende fase, zegt hij: van woord naar daad, en soms al van daad naar resultaat. Vorig jaar zette de kerngroep trekkers op de zeven actielijnen uit het manifest. Een greep uit de resultaten die dat opleverde: de MCOIG gaf een doorslaggevend zetje aan het eerdergenoemde onderzoek naar de informatiebehoefte van burgers, dat overigens nog in een beginstadium verkeert. De Universiteit van Amsterdam creëerde het platform Woogle, waarop alle documenten te vinden zijn die zijn vrijgegeven onder de Wet open overheid (Woo). De Universiteit Leiden doet onderzoek naar de gelijkwaardige informatiepositie van burgers in processen met de overheid.

De ene actielijn loopt vlotter dan de andere, constateert Van Ierssel. “Bij sommige gebeurt er al heel veel. Op het verbeteren van de toegankelijkheid van informatie voor de burger bijvoorbeeld lopen vanuit de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief al veel acties en beperkt de rol van onze coalitie zich vooral tot het creëren van overzicht, inzicht en samenhang. We zijn ook betrokken geweest bij het aanpassen van de ambtelijke eed en helpen nu om ervoor te zorgen dat die bij ambtenaren landt en beklijft.”

Waanzinnige denkkracht

De rol van de MCOIG, zo is gaandeweg duidelijk geworden, is vooral: verbinden. Van Ierssel: “Neem zoiets als de informatiebehoefte van de burger: een lastig containerbegrip. Hoe bepaal je dat? Om daar beter inzicht in te krijgen willen we dit vooral verder uitwerken en er ook mee experimenteren: wat werkt wel en wat niet. Zoals ook het credo ‘van buiten naar binnen’ dat als uitgangspunt wordt gehanteerd, maar zelden zo wordt ingevuld. Ik denk dat wij daar als coalitie in positieve zin een steentje aan bijgedragen hebben. Dat zien we ook als onze opdracht: verbinden, agenderen en zorgen dat die blik vanuit de maatschappij wordt meegenomen in alle lopende programma’s, ook in de uitvoering ervan. Wij willen vooral de koppeling leggen zodat we gezámenlijk aan deze vraagstukken kunnen werken. Want het is ongelooflijk complex geworden, dat kan de overheid niet alleen.”

De rol van de maatschappelijke coalitie, zo is gaandeweg duidelijk geworden, is vooral: verbinden

De koppeling leggen betekent ook dat de coalitie voor de uitvoering van haar actielijnen aansluiting probeert te vinden bij al lopende initiatieven. Van Ierssel: “Onze financiering voor de komende periode is rond en we kunnen ons nu gaan richten op de uitvoeringsagenda voor 2024. De aansluiting op lopende initiatieven is voorwaardelijk voor het welslagen van de coalitie. Wij zijn na twee jaar ook toe aan een evaluatie en herijking: wat er speelt weten we nu, maar wat slaat aan, wat is voldoende afgedekt door andere partijen en waarop kunnen en moeten wij doorpakken? Er zit een waanzinnige denkkracht in deze coalitie en die krachten bundelen en de samenwerking met andere partijen opzoeken is belangrijk.”

Schone dromen

Enthoven deed ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van ECP Digitale InformatieSamenleving onderzoek naar een kwart eeuw overheid, ICT en samenleving. Dat resulteerde in het onderzoekrapport 'Over schone dromen en verbroken beloften’. Zijn de ‘schone dromen’ uitgekomen? Van de twaalf zijn er twee grotendeels of helemaal gerealiseerd, constateert hij, vier in aanzienlijke mate en zes niet of nauwelijks. Het is Enthoven opgevallen dat een kwart eeuw geleden al ‘intelligente en nog steeds actuele en waardevolle’ adviezen zijn uitgebracht over de kansen van wat toen nog de elektronische snelweg heette. Hoewel het niet binnen de scope van zijn onderzoek viel, heeft hij wel een idee waarom een groot deel van die beloften nog geen realiteit is geworden.

“De oorzaak verschilt per punt, maar het heeft te maken met verschuivende politieke en ambtelijke prioriteiten. Het ene kabinet wil het recht op openbaarheid verankeren in de grondwet, zoals destijds was beloofd, het volgende vindt dat niet zo belangrijk. Sommige oplossingen zijn ook enorm ingewikkeld. Regie op je eigen gegevens bijvoorbeeld klinkt eenvoudig, maar is complexe materie. En toch – ik ben een blijmoedig mens – is het in het licht der eeuwigheid een processie van Echternach: twee stappen vooruit, eentje achteruit. Dit proces zal zich de komende decennia voortzetten.”

We zijn betrokken geweest bij het aanpassen van de ambtelijke eed en helpen nu om ervoor te zorgen dat die bij ambtenaren landt en beklijft

Opname van de actielijnen uit het coalitiemanifest in het Actieplan Open Overheid is een belangrijke opsteker, benadrukt Enthoven. “Ongeveer 25 tot 30 procent van de ambtenaren vindt openbaarheid en transparantie belangrijk en zet daar graag stappen in. Een even grote groep vindt het maar gedoe en een laatste grote groep is vooral volgend. Vanuit dat perspectief is het heel betekenisvol dat onze ideeën voor de komende vier jaar staand beleid zijn geworden. Het is ook een oproep richting ambtenaren om meer te doen met de stem van gebruikers en maatschappelijke organisaties.”

Allebei iets veranderen

Heeft ruim twee jaar maatschappelijke coalitie al geleid tot een meer gelijkwaardige informatierelatie tussen burger en overheid? Van Ierssel: “Persoonlijk vind ik het nog te weinig. In het begin hebben we ons vooral gefocust op ons bestaansrecht en wilden we als serieuze samenwerkingspartner gezien worden. Het gaat om een relatie, dus je hebt het over twee partijen die allebei iets moeten veranderen. Aan de kant van de overheid gebeurt al veel, maar hoe organiseren we dat aan de kant van de samenleving? Ik denk dat we meer afspraken moeten maken, bijvoorbeeld over de inzet van gemeenschapsgoederen als opensource-ICT en cookiewetgeving. Nu gaan websites er standaard vanuit dat je voor alle cookies toestemming geeft, tenzij je actie onderneemt. Als we dat nou eens omdraaien? Ik zou het mooi vinden als we gelijktijdig binnen de overheid én aan de kant van de samenleving aan thema’s gaan werken die bijdragen aan die gelijkwaardige informatierelatie.”

Voor meer informatie: www.overinformatiegesproken.nl