Bovenstaande vraag kan Annemarie Drahmann, universitair hoofddocent staats- en bestuursrecht te Leiden, het best beantwoorden. Eerst de feiten: Artikel 110 van de Nederlandse Grondwet bepaalt dat de overheid openbaarheid betracht; sinds 1980 uitgevoerd via de Wet openbaarheid bestuur, de Wob. In januari 2021 accordeerde de Tweede Kamer vrijwel unaniem – behalve PVV - de Novelle Initiatiefvoorstel-Snels en Sneller van Bart Snels (GroenLinks) en Joost Sneller (D66), in oktober 2021 bekrachtigd door de Eerste Kamer. CDA en ChristenUnie stemden tegen, de laatste oprisping in tien jaar durende Woo-disputen. Per 1 mei is de Wet open overheid een feit.

Van passieve naar actieve openbaarmaking, maakt de Woo dat waar?

Drahmann: “De Wob bood die mogelijkheid al, maar daar is weinig van gebruikgemaakt. De Woo-initiatiefnemers wilden dat veranderen met een documentenregister, maar vervolgens is vanwege de uitvoerbaarheid gekozen voor een compromis: elf categorieën informatie die openbaar gemaakt moet worden, met de nodige uitzonderingen. Bijvoorbeeld wel openbaarheid over subsidies aan bedrijven, maar niet van uitkeringen aan personen.”

De Woo bevat nog steeds een groot aantal uitzonderingsgronden, waaronder de veel gehanteerde beperking ‘persoonlijke beleidsopvattingen’ van de Wob - waardoor veel e-mail niet wordt verstrekt, terecht?

“In geheimhouding van intern beraad zit een goede kern van bescherming van goede besluitvorming. Maar te vaak delft het maatschappelijk belang het onderspit in de belangenafweging. Het is een automatisme geworden om persoonlijke beleidsopvattingen maar te lakken. Ik hoop dat dat zal kantelen.”

Maar als ambtenaren de hele dag door in hun achterhoofd alert moeten zijn op eventuele openbaarmaking van hun uitingen later, werkt dat toch onprettig?

“Je moet de vrijheid van meningsuiting voor ambtenaren beschermen en zelfs stimuleren, dan wordt openbaarheid van beleidsopvattingen vanzelfsprekender. Ambtenaren moeten zich veilig voelen en zich bij openbaarmaking van mail gesteund weten door hun werkgever.”

In de mediacratie zien media de splinters in ogen van politici en bestuurders en niet de balk in hun eigen ogen? Een probleem?

“Ja, de Toeslagenaffaire bracht de wens voor een nieuwe bestuurscultuur, maar die vereist ook clementie voor fouten door ambtenaren en politici. Transparantie maakt kwetsbaar. Pikken journalisten vanuit meer openbaarheid de smeuïge e-mails eruit, of bieden ze verdieping met de volledige boodschap en oorzaken? Als ze dat eerste blijven doen, zullen ambtenaren meer achterhouden of zwart lakken.”

Ziet u dat ook gebeuren?

“We zitten in een transitiefase. Bestuursorganen houden koudwatervrees, media trekken schandpalen op. Net als een gedragsverandering bij jezelf, vergt een cultuurvernieuwing geen weken maar jaren. Ambtenaren moeten ervan doordrongen raken dat openbaarheid goed is, en wat het betekent voor hun werk, qua doel en methoden. Overheden moeten daar intern mee aan de slag.”

Je kunt ook de opvattingen wel openbaar maken, maar de bijbehorende namen niet?

“Precies, als het geanonimiseerd openbaargemaakt kan worden, doe dat dan ook. Namen lakken is wel bewerkelijk, maar overheden moeten daarvoor in software investeren.”

Er komen een Adviescollege Woo en een Regerings­commissaris. Lopen ze elkaar straks voor de voeten?

“Het Adviescollege helpt overheden met de informatiehuishouding en behandelt klachten van journalisten. De Rijkscommissaris ziet op de informatiehuishouding van het Rijk. En het derde project is platform Plooi, ontwikkeld voor actieve openbaarmaking. Waarom niet alles ondergebracht bij de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed, de toezichthouder die goede rapporten schrijft over de informatiehuishouding, zoals bij de Toeslagenaffaire? Die toezichthouder zou dan ook direct een boetebevoegdheid kunnen krijgen, net als de Autoriteit Persoonsgegevens.”

Ziet u die bundeling van archivering en Woo ook per overheid?

“Ja, een belangrijk vraagstuk: hoe is mijn interne organisatie ingericht voor het afwikkelen van Woo-verzoeken? Opvallend is dat de afdelingen archivering en Wob-verzoeken vaak totaal gescheiden van elkaar opereren, terwijl archivarissen ook Woo-specialisten kunnen worden voor gevraagde informatie.”

Welke rol dicht u het RDDI toe?

“Kwijtraken van bestanden gebeurt nog te vaak, en dat tart het recht op informatie. Het RDDI is daarom de komende jaren van groot belang.”

Hoe kunnen overheden hun mensen meer bij de Woo betrekken?

“Door openbaarheid onderdeel te maken van hun dagelijks werk, met instructie en bijscholing voor het inspelen op dat recht op informatie. En dat de centrale informatiesystemen zo worden ingericht dat alle ambtenaren ervan gebruikmaken. Of organisaties die handschoen oppakken wordt de spannende vraag.”

Hebben ambtenaren straks de hele dag een extra spanning dat al hun werk openbaar kan worden, dat ze in een glazen kooi werken?

“Fascinerend idee, want we hebben toch al een Wet openbaarheid bestuur? Bovendien: het grondrecht om de overheid te controleren zou het uitgangspunt van iedere ambtenaar moeten zijn. Je salaris wordt betaald van het belastinggeld van burgers, dus mogen zij ook vragen om verantwoording. E-mails vallen onder dat controlerecht. Als je achter je werk staat, hoef je openbaarheid niet te vrezen. Als je niet wilt dat e-mails openbaar worden, moet je de telefoon pakken.’

Daar zijn we dan; veel meer bellen want gesprekken zijn nog vrij…

“Dat is een risico, maar dat bestaat nu al. Cultuurverandering begint met alles archiveren voor beschikbaarheid, ook app-berichten. Regelmatig eventjes je geschiedenis wissen, zoals een wethouder suggereerde, kan echt niet meer.”

Als journalist vind ik dat niet kunnen, maar als wethouder zou ik wel uitkijken…

“De Woo biedt ook uitzonderingsgronden. Vertrouw daarop. Wat geheim moet blijven kan door die ‘tenzij-en’ geheim blijven. Overigens vind ik dat journalisten van hun kant te vaak alle documenten vragen, dus hun informatievraag te weinig specificeren. Dat maakt de afhandeling van verzoeken lastig en tijdrovend. Als belangrijke beleidsstukken standaard actief en direct bij de besluitvorming openbaargemaakt worden, zal dat voor velen al volstaan en scheelt dat Woo-verzoeken.”

Elke overheid moet een contactpersoon aanstellen, is dat zoiets als de Functionaris Gegevensbescherming voor privacy?

“Dat is niet helder. Ik merk dat informatieverzoeken nu vaak onnodig worden gejuridificeerd. De bedoeling is dat de contactpersoon constructief meewerkt aan informatieverzoeken, dejuridiserend en informeel afhandelend. Dat klinkt in ieder geval als een mooi streven en kan bijdragen aan de cultuurverandering.”

Uw eindconclusie in een publicatie in Computerrecht luidt: ‘De Woo is oude wijn in nieuwe zakken’. Waarom?

“Voor 99 procent is de inhoud gelijk aan de Wob. En geeft het de opdracht te gaan werken aan een transparante informatiehuishouding. Daarvan zegt het Rijk dat het zeven jaar vergt. De wet kan een stimulans zijn voor een mentaliteitsverandering, vanuit die ene zin dat openbaarmaking een recht van de burger is.”

In 2018 kwam de AVG, die niet essentieel verschilde van de voorgaande wet. Toch bracht die grote veranderingen teweeg. Kan de overgang van Wob naar Woo dat ook veroorzaken?

“Ja, Dat hoop ik heel erg. Dat de Toeslagenaffaire de eyeopener is geweest voor het belang van een goede informatiehuishouding, én dat de nieuwe Archiefwet nog een verdere stimulans zal zijn voor de herwaardering van de informatiespecialist.”

Annemarie Drahmann is universitair hoofddocent staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden. Ze geeft geregeld haar mening over de informatievoorziening van de overheid en de Woo. Zoals onlangs in het radio­programma Argos, waarin ze stelt dat ‘het recht op overheidsinformatie nooit als grondrecht in de Grondwet is opgenomen en daardoor geen fundamenteel onderdeel van de Nederlandse bestuurscultuur is geworden. In het tijdschrift Computerrecht publiceerde ze het artikel De Wet open overheid: een verbetering van de digitale informatiehuishouding van de overheid?